η μεγάλη σύγκρουση του 20ού αιώνα

Μετά την κατάκτηση της ελευθερίας τους τον 19ο αιώνα, οι Aφροαμερικανοί έπρεπε πλέον να παλέψουν σε μια νέα εποχή ώστε να διεκδικήσουν την ισοτιμία. Οι διακρίσεις εναντίον τους ήταν πολύ βαθιά ριζωμένες, όχι μόνο στην Αμερική, αλλά και στην Ευρώπη (μην ξεχνάμε τον ρατσιστή Βολτέρο), ενώ κάποιες από αυτές έφτασαν ώς τις ημέρες μας (π.χ. διαφορές ευφυΐας των δύο φυλών) προσφέροντας ένα ιδεολογικό υπόβαθρο στην άνοδο του φασισμού τον μεσοπόλεμο.

Ενώ οι ΗΠΑ ωρίμαζαν ως κράτος και ως πολιτεία στον 20ό αιώνα, αποκαλύπτονταν ιδιαιτερότητες οι οποίες θα τις χαρακτήριζαν στη συνέχεια. Ίσως η πιο σημαντική από αυτές – και παράλληλα μια μεγάλη πρόκληση – ήταν η σημαντική ανομοιογένεια του πληθυσμού τους λόγω της διαφορετικής καταγωγής. Η πολιτική ελίτ έπρεπε να λύσει το πρόβλημα με τη διαμόρφωση πολιτικής και ιδεολογίας κατάλληλων ώστε από τη μια να προστατεύσει την άρχουσα τάξη των λευκών και από την άλλη να χρησιμοποιήσει στο έπακρο το μαύρο δυναμικό.

Mέσα σε 50 χρόνια οι ΗΠΑ είχαν φτάσει να είναι υπερδύναμη με παγκόσμια παρουσία, παράλληλα όμως κατέληξαν να έχουν ένα ιδιόμορφο δικομματικό πολιτικό σύστημα που στους Ευρωπαίους μοιάζει σαν να εμποδίζει τη συμμετοχή και τον ουσιαστικό διάλογο. Ακόμα χειρότερα, η πολιτική και οι πολιτικοί στην Ουάσιγκτον μοιάζουν δέσμιοι – αν όχι υπηρέτες – του μεγάλου κεφαλαίου. Αυτό θέτει τις βασικές γραμμές και η κοινωνία ακολουθεί υπάκουα.

Σε όλο αυτό το σύστημα εξουσίας, οι «έγχρωμοι» πολίτες απέκτησαν τελικά πρόσβαση πληρώνοντας φυσικά το ανάλογο κόστος. Στον 20ό αιώνα γεννήθηκε το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων το οποίο με την πάροδο του χρόνου γιγαντώθηκε απαιτώντας καλύτερες συνθήκες ζωής, περισσότερα δικαιώματα και την απαλοιφή των εναντίον τους διακρίσεων.

Παράλληλα με τον δικό τους, διεξάγονταν και οι αγώνες άλλων κοινωνικών ομάδων, όπως των γυναικών και αργότερα των φοιτητών και των νέων. Τα κινήματα αυτά αλληλοτροφοδοτήθηκαν, και στη δεκαετία του 1960 έφτασαν να αναγνωρίζονται ως μια ενιαία οντότητα.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι μαύροι πολίτες, παίρνοντας ερεθίσματα από τις κατακτήσεις του γυναικείου κινήματος, ήλπιζαν ότι η προοδευτική πολιτική που τους είχε δώσει ψήφο θα συνεχιζόταν και στο μέλλον. Οργανώσεις όπως η Κίνηση του Νιαγάρα το 1905, μαρτυρούν το πόσο συγκροτημένες ήταν οι πρώτες εκείνες κινήσεις. Δυστυχώς όμως, η συνέχεια ήταν διαφορετική καθώς το 1915 επανιδρύεται η Κου Κλουξ Κλαν που πέντε χρόνια μετά φτάνει να αριθμεί 4.000.000 μέλη, κυρίως στον Νότο.

Έτσι, την αισιοδοξία του προηγούμενου αιώνα διαδέχεται μια περίοδος πολέμων, καταπίεσης και μισαλλοδοξίας. Παρ’ όλα αυτά, το 1920 στη Νέα Υόρκη λαμβάνει χώρα η Αναγέννηση του Χάρλεμ, μια έκρηξη δημιουργικότητας στην τέχνη και τη λογοτεχνία που ανήκει αποκλειστικά στους Aφροαμερικανούς και τους βοηθάει να δηλώνουν την ιδιαιτερότητά τους.



Ο φόβος της «αρκούδας»

Από το 1945 και μετά η παρουσία της ΕΣΣΔ και η πλήρης αξιοποίηση του κομμουνισμού ως «μπαμπούλα» δίνει την ευκαιρία για μια άνευ προηγουμένου κατάπνιξη των διαφορετικών φωνών μέσα στις ΗΠΑ. Οι ισχυροί θέλουν – και κατορθώνουν – τη δεκαετία του 1950 να φτιάξουν την Αμερική των συνοικιών: ατελείωτα όμοια σπίτια στη σειρά, με ολόιδιους κήπους, αυτοκίνητα και μυαλά.

Προκειμένου να επιτύχουν το αποτέλεσμα αυτό, έπαιξαν το κλασικό χαρτί του φόβου, με τον ρόλο του εχθρού να τον έχει κυρίως η ΕΣΣΔ, αλλά και οι μαύροι με τις υπόλοιπες μειονότητες. Θύματα της προσπάθειας και των διώξεων αυτών του κράτους και του FBI υπήρξε ο συνδικαλισμός και η ευρύτερη Aριστερά.

Μαζί τους υποφέρει και το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, το οποίο πλέον στηρίζεται περισσότερο σε μεμονωμένες πράξεις κάποιων γενναίων προσώπων παρά σε συντονισμένη δράση μεγάλης κλίμακας. Αίσθηση έκανε ο Τζάκι Ρόμπινσον που το 1947 έγινε ο πρώτος έγχρωμος που έπαιξε μπέιζμπολ στην πρώτη κατηγορία και, παρά το μίσος εναντίον του, πήρε το βραβείο του καλύτερου παίκτη το 1949.

Παρά τις μεγάλες αντιδράσεις το μήνυμα περνάει, και με τη συνδρομή της δικαστικής εξουσίας οι μαύροι κατορθώνουν να απομακρύνουν σιγά σιγά τα εμπόδια και τις διακρίσεις από πολιτεία σε πολιτεία. Θα περάσουν όμως 10-15 χρόνια μέχρι οι συνθήκες να ευνοήσουν έναν γενικότερο ξεσηκωμό.

Αφού Νότος και Βορράς προχωρούσαν με διαφορετικές ταχύτητες στο θέμα του ρατσισμού επί εκατό ολόκληρα χρόνια, μοιραίο ήταν να έρθει τελικά το πλήρωμα του χρόνου για το ζήτημα αυτό. Οι μαύροι, ειδικά του Νότου, συνειδητοποίησαν ότι δεν μπορούσαν να περιμένουν άλλο βοήθεια από τους προοδευτικούς λευκούς, και έπρεπε οι ίδιοι να διεκδικήσουν τα δίκαιά τους.

Με αφορμή την καθοριστική πράξη αμφισβήτησης της Ρόζα Παρκς που το 1955 αρνήθηκε να συμμορφωθεί με τον νόμο του Τζιμ Κρόου και να δώσει τη θέση της στο λεωφορείο, ξεκίνησε ένα μεγάλο κύμα αντίδρασης στην Αλαμπάμα. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ μαζί με άλλους ηγέτες, ιερωμένους και πλήθος κόσμου έκαναν μποϊκοτάζ στα μέσα μαζικής μεταφοράς και ύστερα από αρκετούς μήνες ο άδικος νόμος καταργήθηκε.

Το φυτίλι είχε ανάψει πλέον και ακολούθησαν μεγάλες αναμετρήσεις μεταξύ των δύο πλευρών. Από τη μια οι Αφροαμερικανοί μαζί με μερίδα της νεολαίας διαδήλωναν ζητώντας περισσότερη πρόσβαση στις εκλογές, καλύτερη εκπαίδευση και κατάργηση των ανισοτήτων, ενώ η «λευκή» Αμερική από την άλλη απαντούσε με την αστυνομία και τους φόνους και την τρομοκρατία της Κου Κλουξ Κλαν.



Μάρτιν Λούθερ Κινγκ

Μια και ένα τεράστιο μέρος των Αφροαμερικανών τότε και τώρα είναι έγκλειστο στις φυλακές, αξίζει να αναφέρουμε και το παράδειγμα του Τζορτζ Τζάκσον, που βρέθηκε ισόβια στη φυλακή επειδή έκλεψε 70 δολάρια. Τη δεκαετία του ’60 από το κελί της φυλακής ίδρυσε τη Μαύρη Αντάρτικη Οικογένεια, η οποία οργάνωνε εξεγέρσεις, στη διάρκεια μίας από τις οποίες τελικά πέθανε.

Έπειτα από πολλές θυσίες του κινήματος φτάνουμε στο 1963 σε μια ομιλία - ορόσημο: Τον γνωστό λόγο του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ στη λαοθάλασσα της Ουάσιγκτον, ενώ λίγο νωρίτερα είχε συλληφθεί και φυλακιστεί στη διάρκεια διαδήλωσης στην Αλαμπάμα. Από τη φυλακή έγραψε ότι οι πολίτες είχαν ηθικό καθήκον να μη συμμορφώνονται με τους άδικους νόμους.

Ο Κινγκ από εκείνη τη στιγμή και μετά δεν αντιπροσώπευε μόνο την κοινότητά του, αλλά ήταν ένα σύμβολο της γενικότερης αντίθεσης προς την κυβέρνηση, τον πόλεμο και τις ανισότητες. Χαρακτηριστική του κλίματος της εποχής είναι η άρνηση του Μοχάμεντ Άλι να πάει στο Βιετνάμ λέγοντας ότι «κανένας Βιετκόνγκ δεν με αποκάλεσε ποτέ αράπη». Πλέον, ήταν ξεκάθαρο ότι, εκτός από τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, έπρεπε να αλλάξει το ίδιο το σύστημα που υπέθαλπε και νομιμοποιούσε την καταπίεση του μαύρου πληθυσμού.

Το νέο αυτό πνεύμα αντικατοπτρίζεται σε τέχνη και μουσική όπου μεγάλοι μαύροι καλλιτέχνες αφήνουν πίσω τους τις κλασικές μουσικές φόρμες αναζητώντας νέους ήχους και τεχνοτροπίες, δημιουργώντας μια επανάσταση στον χώρο αυτό. Τα πάντα πλέον μαρτυρούν την αλλαγή.

Οι αγώνες των μαύρων αρχίζουν να ανταμείβονται και το 1964 σε 11 πολιτείες καταργείται ο φόρος βάσει του οποίου έπρεπε να πληρώνουν για να ψηφίζουν, κάτι που κάνει αμεσότερη τη συμμετοχή τους στην πολιτική. Την ίδια χρονιά ο πρόεδρος Τζόνσον υπογράφει την Πράξη για τα Πολιτικά Δικαιώματα, βάσει της οποίας τονιζόταν ότι δεν επιτρέπονταν διακρίσεις οποιουδήποτε είδους, με την κυβέρνηση να δεσμεύεται για την επιβολή της.

Παρ’ ότι η πλειοψηφία των μαύρων υποστήριζε την τακτική της μη-βίας του Κινγκ, δεν ήταν λίγοι αυτοί που επέλεξαν την ένοπλη αντιπαράθεση με το καθεστώς. Οι Μαύροι Πάνθηρες βασίζονταν στο θεωρητικό υπόβαθρο του Μάλκολμ Χ (το Χ το έβαζαν αντί για το χαμένο αφρικάνικο όνομά τους) και του Ελάιτζα Μοχάμεντ. Είχαν σκοπό την προστασία των γκέτο τους από την αστυνομική βία και εξέφραζαν μια πιο ακραία άποψη στους κόλπους των πόλεων.

Δύο «Πάνθηρες», ο Τόμι Σμιθ και ο Τζον Κάρλος, αθλητές στους Ολυμπιακούς του Μεξικού, υψώνοντας τις γροθιές στη διάρκεια απονομής των μεταλλίων τους, έστελναν το μήνυμα σε όλο τον κόσμο ότι η διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους θα γινόταν με όλους τους τρόπους.

Με τον πόλεμο στο Βιετνάμ να μαίνεται, οι ΗΠΑ έφτασαν στο «μοιραίο» 1968 και τα τέλη της δεκαετίας εκείνης, όπου τα 2-3 αυτά χρόνια κρίθηκε κατά πολύ το μέλλον του κινήματος. Γεγονότα - κλειδιά ήταν η δολοφονία του Κινγκ, οι εργατικές κινητοποιήσεις, το Γούντστοκ, η επίθεση στη Σαϊγκόν, η δολοφονία του Ρ. Κένεντι και η άνοδος του Νίξον στην προεδρία.

Το κίνημα φτάνει στο αποκορύφωμά του εκείνο τον καιρό, με τις διαδηλώσεις και τις ταραχές που ακολούθησαν τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ να είναι στην ημερήσια διάταξη από τη μία ακτή της χώρας μέχρι την άλλη. Ο καθηγητής Ντιόν του Χάρβαρντ αναφέρει πως τα αντικείμενα του ευρύτερου «πολιτιστικού πολέμου» ήταν:

1 Να ενταχθούν πλήρως οι μαύροι στην πολιτική και την οικονομική σφαίρα.

2 Η σεξουαλική απελευθέρωση και τα δικαιώματα των γυναικών.

3 Η τριβή σχετικά με τους ιμπεριαλιστικούς πολέμους που διεξήγαν οι ΗΠΑ.

Οι κατακτήσεις εκείνης της περιόδου ήταν η κληρονομιά που οδήγησε την επόμενη γενιά στο να μεγαλώσει σε έναν διαφορετικό κόσμο. Οι κοινωνικοί αγώνες θα συνεχιστούν, αλλά οι μαύροι έχουν κερδίσει την είσοδό τους στο «mainstream» της κοινωνίας, είτε πρόκειται για την τέχνη είτε για την πολιτική είτε για την οικονομία.

Την επόμενη εβδομάδα θα έχουμε το τελευταίο μέρος τους αφιερώματος, στο οποίο θα δούμε τις διαφοροποιημένες διεκδικήσεις του κινήματος μετά τη δεκαετία του ’80, τα γκέτο και τη ραπ, την εξέγερση του Λος Άντζελες το 1992 και – φυσικά – θα έχουμε πολύ Ομπάμα…

(Ποντίκι, 15.1.2009)